اگر مخاطب گفتمان سازی در موضوع جمعیت عموم مردم باشند و نه نخبگان این گفتمان سازی را عمومی می گویند و زبان و ادبیات و روش و محتوای این گفتمان سازی با روش و ادبیات گفتمان سازی نخبگانی بسیار متفاوت است. به نظر می رسد گفتمان سازی عمومی متاخر از گفتمان سازی نخبگانی است و اگر بخواهیم باوری را سکه رایج برای عموم کنیم ابتدا باید نخبگان را اقناع کنیم و الا گفتمان ناقصی شکل خواهد گرفت.
گفتمان سازی نخبگانی
اگر هدف مخاطبی ما به جای عمومی مردم نخبگان علمی، فرهنگی و اجتماعی و …. باشند این نوع گفتمان سازی را گفتمان سازی نخبگانی می گوییم.
نخبگان به نظر شما کیانند؟
روایتی است از رسول مکرم اسلام، حضرت محمدبنعبدالله، که میفرماید: لا تصلح عوامّ امّتی إلّا بخواصّها. قيل: ما خواصّ امّتك يا رسول اللّه؟ فقال: خواصّ امّتی أربعة: الملوك، و العلماء، و العبّاد، و التجّار (تحریر المواعظ العددیه، على مشكينى، ۳۳۶)
پیامبر ص اول علما را ذکر کرد، بعد چند دستهی دیگر را (عباد، تجار، ملوک). بنابراین اساتید دانشگاه، فرزانگان و نخبگان علمی در هر کشوری میتوانند مبدع حرکت مردم شوند؛ البته به شرط اخلاص، به شرط شجاعت، به شرط نترسیدن از دشمنان.
مقام معظم رهبری در پیام به همایش ملی تغییرات جمعیتی:
الان عامّه ی مردم، بعضیها متدیّنند، بعضی ها متعبّدند، وقتی گفته میشود، میروند سراغ باروری بیشتر؛ لکن نخبگان جامعه باید قانع بشوند، باید مسئله را قبول کنند؛ اگر نخبگان قبول کردند، کار سهل میشود، کار فرهنگ سازی آسان میشود.( 9آبان 1392)
البته مسئولین، عرفا و عباد، تجار و سرمایه دارن هم مهم هستند و در اقناع نخبگانی باید این طیف ها را در نظر داشته باشیم و الا کار فرهنگ سازی نخبگانی ابتر می ماند.
- انواع گفتمان سازی با توجه به موضوعات مرتبط با مساله جمعیت
گفتمان سازی در موضوعات فرهنگی
مسایلی مانند تک فرزندی، تحصیلات ، اشتغال بانوان و… از جمله مسایل فرهنگی مرتبط با حوزه جمعیت هستند که سهم بسیار زیادی در کاهش جمعیت داشته و دارند و اگر بخواهیم به حل مساله جمعیت فکر کنیم باید برای این بخش فکری کنیم.اتفاقا سهم فرهنگ هم در مساله جمعیت سهم بسیار زیادی است و عده ای کلا معتقدند ما باید به جای مشوق ها و اقتصاد روی مساله فرهنگ تمرکز کنیم چرا که پایه مسایل اقتصادی را هم فرهنگی می دانند.
گفتمان سازی بهداشتی
در پیام مقام معظم رهبری به فعالان حوزه جمعیت به این نوع فرهنگ سازی اشاره مجزایی شده است اما در واقع این نوع گفتمان سازی زیر مجموعه گفتمان سازی نخبگانی تعریف می شد اما به جهت اینکه شبکه بهداشت و درمان در مساله جمعیت موثرتر از دیگر اقشار نخبگانی هستند به صورت مجزا از آن یاد شده است و به جهت اهمیت مجزا بدان اشاره شده است.
زنجیره و شبکه بهداشت و درمان در طول سالیان قبل به گونه ای طراحی شده بود که تمام اضلاع و آموزش های آنان بر این تکیه داشت که بارری را محدود و نسل را کنترل کنند و همین مساله ضرورت فرهنگ سازی و بازتعریف آموزش های این شبکه بر اساس سیاست های جدید را می طلبد. امروز این کار شروع شده است ولی قطعا کار آسانی نخواهد بود زمان زیادی را باید طی کردند که اثرات کنترل جمعیت را از این سیستم دور کرد.
- انواع گفتمان سازی با توجه به فاعل آن
حاکمیتی و دولتی
عده ای معتقدند دولت نباید در فرهنگ سازی دخالت کند و دخالت دولت ها در امر فرهنگ سازی می تواند اثرات غیرمثبتی هم داشته باشد اما واقعیت این است که نقش دولت ها را نمی توان در امر فرهنگ سازی نادیده گرفت و کنش های دولتی بعضا موجب تغییرات بسیار عمیقی در حوزه فرهنگ می شود که نمونه آن در برنامه توسعه اول و قانون تنظیم خانواده اتفاق افتاد و فاجعه کنونی در امر باروری را رقم زد.
از نگاه اینجانب دوگانه مردمی و حاکمیت در امر گفتمان سازی غلط است و نمی توان نقش هیچ یک از این دو را نادیده گرفت و به نظر می رسد تسهیل گری دولت و قانون گزاری و مشوق های دولتی خودشان گفتمان ساز و فرهنگ ساز هستند.
مردمی و خودجوش
همه صاحبنظران حوزه جمعیت معتقدند نقش مردم، حلقه های میانی و جریان های خودجوش مردمی نقش بسیار مهم و تعیین کننده ای است و به علت تاثیر بی بدیل این نوع فعالیت ها بر امر مقدس گفتمان سازی نقش دولت ها را نفی می کنند و معتقدند در حوزه های فرهنگی و اجتماعی هرگاه دولت ها وارد شدند کار را خراب کردند ولی واقعیت این است که اگر دولت ها در جایگاه خودشان بایستند نه تنها نقششان منفی نیست بلکه نقش سازنده ای در گفتمان سازی و در نهایت فرهنگ سازی ایفا خواهند کرد.
گفتمان سازی های مردمی و غیر حاکمیتی با مدل حلقه های میانی مطرح شده توسط مقام معظم رهبری در اول خرداد 1398 سرعت و شتاب می گیرد. در گام دوم حرکت ما به سمت اهداف کلان انقلاب اسلامی و اهداف جمعیتی محسوس نیست و سرعتش کم است و برای اینکه گفتمان سازی در موضوع افزایش نسل سرعت پیدا کند و بتوانیم از فرصت چند ساله باقیمانده پنجره جمعیتی کمال استفاده را ببریم باید به دنبال گسترش و ایجاد جریان های حلقه های میانی باشیم. مهمترین تفاوت حلقه میانی و یک کنشگر در این است که حلقه میانی به دنبال تولید انسان های فعال در موضوع و به عبارتی دنبال درست کردن کنشگر است نه به دنبال کنشگری در حل مساله…
اگر مدل حلقه های میانی جمعیتی گسترش یابد بی شک سرعت و شتاب فرهنگ سازی و گفتمان سازی در مساله جمعیت به همان اندازه شتاب خواهد گرفت.
بنده مهمترین سطح کنشگری در مساله جمعیت را سطح حلقه های میانی جمعیتی می دانم و معتقدم اولین سطح این است که یک فرد کنشگر خودش عامل به مساله باشد دومین سطح اینکه به فکر مابقی افراد و رفقا و … باشد سومین سطح اینکه یاد بگیرد گروهی زا همراه و با آنها کار کند و چهارمین سطح اینکه تشکیلاتی کار کند و آخرین سطح و بالاترین سطح کنشگری این است که علاوه بر 4 مورد بالا به فکر درست کردن و بزرگ کردن کنشگران جمعیتی باشد و زاینده باشد.
شبه حاکمیتی (خصولتی)
نقش بی بدیل گفتمان سازی و فرهنگ سازی مردمی عده ای را برآن داشته که با پرچم به ظاهر مردمی دست به فعالیت های شبه حاکمیتی بزنند سابقا این نوع فعالیت ها محدود به سازمان ها و موضوعات امنیتی بود ولی امروزه متاسفانه این جنس فعالیت ها دامن فعالیت های فرهنگی و اجتماعی را هم گرفته است. به عنوان مثال مجموعه ای خود را مردمی می داند ولی مدیران و نیروهای این سازمان از پول دولت حقوق می گیرند و مدیران ارشدشان در خانه های سازمانی می نشینند و اتفاقا داعیه دار گروه های مردمی هم هستند و خودشان را متولی گروه های مردمی عنوان می کنند. این مجموعه ها خودشان را در رقابت با مجموعه های خودجوش قرار می دهند و بعضا با آنها معارضه می کنند و تمام تلاششان را می کنند که مجموعه های مردمی بزرگ نشود تا برای آنها رقیب نشوند.
